محمد رفیعی موحد: قم به عنوان یکی از قدیمی ترین سکونتگاههای بشر گنجینههای ارزشمند تاریخی را در خود جای داده است و از جمله آنها میتوان به مجموعه قلی درویش اشاره کرد که وجود تمدن در این منطقه را به بیش از هفت هزار سال قبل نسبت میدهد.
همچنین پس از ظهور اسلام، قم به عنوان یکی از پایگاههای تشییع بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت و سبب پیدایش آثار تاریخی نفیسی در این شهر شد که برخی از آنها در طی وقایع مختلف تاریخی از بین رفته و برخی دیگر به عنوان میراث فرهنگی امروزه در اختیار ما قرار دارند.
در بخش شرقی شهر قم، در انتهای خیابان چهار مردان قم و جنب گلزار شهدا، درون باغی کوچک موسوم به «گنبد سبز» سه اثر تاریخی وجود دارد که در فرهنگ معماری ایران، برجهای آرامگاهی نامیده میشوند. در میان ساکنان بومی این منطقه به دروازه کاشان مشهور است و گنبدهای آن نیز به گنبدهای درواززه کاشان معروفند. همچنین این سه بنا را مجموعه مدفن «سعد، سعید و مسعود» از بزرگان عربهای اشعری و احیا کنندگان قم در دوره اسلامی میدانند. البته چنین تصور میشود که سعید تصحیف تلفظی صفی و آن دو نام دیگر مکمل سجع باشد.
بر اساس بررسیهای انجام شده، قدمت سه اثر تاریخی موجود در این مجموعه به قرن هشتم هجری باز میگردد و با توجه به کتیبههای تاریخی باقی مانده در دو گنبد، مدفن امرای خاندان علی صفی، فرمانروایان مستقل قم در قرن هشتم هجری قمری است. هرچند کتیبه گنبد سوم از بین رفته و تاریخ و صاحب آن معلوم نیست، اما با توجه به مدارک مختلف این گنبد نیز از نظر تاریخی به همان دوره مربوط است و احتمالا به یکی دیگر از افراد خاندان علی صفی تعلق دارد.
بر اساس کتیبههای تاریخی، گنبد جنوبی مدفن خواجه اصیل الدین، فرزند علی صفی نیای بزرگ خاندان صفی و عموی بانی گنبد است. خواجه علی صفی در قم نایب خالصهجات خواجه علاء الدین محمد هندو بود و دیگری فرزند وی خواجه علی اصیل یا همان جمال الدین علی است و نخستین کسی از این خاندان است که بر حکومت قم و مضافات آن دست یافت. آغاز فرمانروایی وی بعد از درگذشت ابوسعید بهادر به سال ۷۳۶ هجری قمری بوده که سال ۷۵۹ نیز در حین عهده داری این مقام کشته شد .
از مفاد کتیبهها چنین بر میآید که سه نفر در آرامگاه میانی مدفونند. نخستین فرد که نام او در آغاز کتیبه آمده خواجه جمال الدین علی یا همان خواجه علی صفی فرزند خواجه صفی الدین و نواده علی صفی ماضی، شخصیتی سیاسی اجتماعی در قرن هشتم و دومین امیر خاندان صفی است که پس از خواجه علی اصیل، فرمانروای قم شد و تا آنجا که مشخص شده است تا سال ۷۷۴ هجری قمری در این مقام بود. خواجه علی، خانقاهی در قم داشت که بیرون از دروازه کنکان قرار گرفته بود و جز این خانقاه اثر دیگر خواجه علی صفی، گنبد اصیل الدین است که در سال ۷۶۱ هجری قمری بر قبر عمو و پسر عموی خود خواجه اصیل الدین و خواجه تاج الدین بنیان نهاد.
نفر دوم مدفون در این گنبد، امیر جلال الدین است که در متون تاریخی سخنی از او به میان نیامده و سومین فرد مدفون که به عنوان برادر خواجه جمال الدین علی نام برده شده، خواجه عماد الدین محمود قمی یکی دیگر از فرزندان خواجه صفی الدین است که تا سال ۷۹۱ هجری قمری عهده دار امور نواحی قم بوده است.
نام بانی و صاحب بنای گنبد شمالی به دلیل صدمه دیدن کتیبههای موجود آن مشخص نیست، اما یکی از محققان غذبی به نام دونالد ویلبر آن را متعلق به سالهای ۷۶۵ تا ۷۱۵ هجری قمری میداند و معتقد است با توجه به خصوصیات مشترک زیاد با دو گنبد دیگر، هر سه بنا در یک محدوده زمانی ساخته شده و متعلق به خاندان صفی هستند.
آنچه بیش از اندازه قابل توجه و توصیف است نوع معماری و مهندسی بناها و همچنین گچبریهای منحصر به فرد است که میتوان آنها را در نوع خود بی نظیر دانست. گنبدهای مقبره از دو پوسته گسسته رک تشکیل شده. پوسته خارجی به منشور ۱۶ ترکی و پوسته داخلی بصورت عرقچین بوده که بر روی بدنه استوانه ای شکل دوازده وجهی بنا قرار دارد.
البته پوسته خارجی گنبد جنوبی در طی زمان تخریب شده و پوسته داخلی آن در دوران معاصر تعمیر و بازسازی شده است. به احتمال قریب به یقین فرم و شکل این گنبد با توجه به اشتراکات فراوان با دو بنای شمالی و میانی به همان شکل دو پوسته رک بوده است.
بدنه استوانه ای شکل بنا به صورت ۱۲ وجهی است که داخل بنا به هشت ضلعی منظم تغییر شکل داده و تزیینات دخلی این بناها که از انواع تکنیکهای گچبری در آن استفاده شده، از گنبد سلطانیه تأثیر گرفته است. نوع آجر چینی منظم و متحد الشکل است که بعضا با اسامی الله محمد و علی مزین شده است.
همچنین درمعماری این بناها از رنگ آمیزی با رنگهای متفاوت و طرحهایی از شمسه استفاده شده شده و کتیبههایی نیز به خط ثلث یا کوفی با گچبری برجسته سفید رنگ و زمینه لاجوردی با نقوش اسلیمی به چشم میخورد که به شکلی هنرمندانه به آیات قرآن و اسامی جلاله معصومین مزین شده و نشان از برجستگی هنر معماری و نیز ذوق و سلیقه گچبری هنرمندان قمی در آن زمان است و در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شمارهٔ ثبت ۱۲۹ بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
ثبت دیدگاه