دنیای پر راز و رمز پرندگان؛ از مرغ آلاچیق‌ساز تا هدهد تک همسر

 

پرندگان دنیای زیبا و رنگارنگی دارند که با شگفتی، دروغ، خیانت، دزدی، مانور و مهندسی ساختمان همراه است، شاید زمانی که به پرواز و یا آواز خواندن پرندگان نگاه می کنید و گوش می دهید متوجه این صفات نشده باشید اما اگر بدانید که کلاغ ها دزدانی ماهر، آلاچیق سازها مهندس ساخت و ساز، گنجشک بوته ای خائن و سارها شگفتی ساز مانور و پروازهای دسته جمعی هستند، فهم این صفات آسان تر شود در کنار اینها ، جفت گیری برخی آنها بسیار جالب و دیدنی است.

بررسی ها نشان می دهد بیش از ۱۰ هزار گونه پرنده در دنیا وجود دارد که بر اساس آخرین تحقیقات انجام شده در ایران ۵۱۷ گونه پرنده زیست می کند که از این تعداد ۳۲۰ گونه در ایران زاد و ولد می کنند و ۹۰ گونه از آنها در زمستان به ایران مهاجرت می کنند و ۲۴ گونه پرندگان مهاجر عبوری هستند که هر کدام جداگانه با رفتارهای جالب و بی نظیر خود دنیای زیبایی را در طبیعت رقم زده اند که شگفتی ساز است.

برخی از این پرندگان در همه طول سال به صورت تکی زندگی می کنند اما بخش زیادی فقط در فصل بهار و آن هم با هدف جفت گیری و حفظ نسل در کنار هم قرار می گیرند که برای این در کنار هم بودن هم تاوان سنگینی می پردازند اما طبیعت است دیگر؛ باید کار خود را بکند تا این چرخه طبیعی ادامه داشته باشد، برخی نیز حرکات بسیار جالبی از خود بروز می دهند تا نظر جنس ماده را به خود جلب کنند که به آن نمایش جنسی گفته می شود.

گرچه ماده ها هم در نمایش های جنسی شرکت می کنند اما بیشتر این عملیات را نرها انجام می دهند، از آنجا که نرها دارای پرهای رنگی و جالب تری هستند، این نمایش ها به طور واضح‌تری در آنها دیده می شود، مثلا سهره معمولی، نرها در مقابل پرنده ماده خود را می غلطانند تا قسمت طلایی هر بال در برابر چشم ماده قرار گیرد، شاید بتوان زیباترین شکل نمایش های جنسی را در طاووس دید، طاووس نر دم خود را به صورت چتر باز کرده، در حالی که جست‌های ناگهانی کوچکی می زند و بدنش را می لرزاند، رنگینی پرها را به ماده نشان می دهد، یا برخی پرنده ها مانند گنجشک بوته ای که به پدر جوجه هایش خیانت می کند.

دراین باره اسماعیل کهرم پرنده شناس به خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: پرندگان دنیای زیبا و اسرار آمیزی دارند و اگر به رفتار هر کدام از آنها دقت کنی بزرگی و عظمت خداوند را می بینی.

 

این پرنده تخم خود را در لانه حدود ۴۳ پرنده دیگر می گذارد که معمولا هم از خانواده گنجشک ها هستند و به آنها قربانی گفته می شود، تخم کوکو بزرگ است مثلا پنج برابر تخم گنجشک است اما جوجه های آن زودتر از تخم گنجشک در می آید بنابراین وقتی که جوجه های کوکو سر از تخم در می آورند، تخم ها و جوجه هایی که در لانه هستند را بر روی شانه می گذارند و بیرون لانه پرتاب می کنند و این گونه همه لانه در تصاحب جوجه های کوکو در می آید و به این ترتیب پرنده میزبان از او مانند جوجه خود مراقبت می‌کند، در واقع کوکو در زاد و ولد شاهکار است چون تخم را در لانه پرندگان دیگر می گذارد و بچه هایش را هم دیگران بزرگ می کنند.

در واقع عملی که جوجه‌ کوکو انجام می دهد کاملا غریزی است و آن را از دیگر گونه های خود یاد نگرفته ‌است. این مطلب، پرنده کوکو را به یکی از کلاسیک‌ترین و رایج‌ترین مثال‌های رفتارشناسی تبدیل می‌کند و از این نظر بسیار مهم است، کوکوها فقط در دو فصل بهار و تابستان در ایران هستند، به هنگام زادآوری، روی شاخه‌های درختان نشسته و کلمه کوکو را تکرار می‌کنند.

 

این پرنده به این علت چرخ ریسک نام گرفته چون با نخ های پشمی برای خود لانه می سازد، حتی بر روی پشت گوسفند می نشیند و پشم آن را با نوک خود می چیند و می بافد، معمولا در ساخت لانه از سه هزار تکه یا تار پشم استفاده می کند و آنها را می بافد و معمولا هر تار ۱۰ یا ۲۰ سانتیمتر طول دارد که با آن لانه می بافند توی آن تخم می گذارد داخل این لانه بسیار نرم و زیبا است، این لانه شاهکاری از معماری است، کهرم به خاطره ای در این زمینه اشاره کرد و گفت: چند سال پیش در منطقه تندوره در خراسان شمالی با یک جفت چرخ ریسک برخورد کردم که مشغول غذا دادن به جوجه ها و خارج کردن فضله از داخل لانه به بود، اما بعد از مدتی دیگر اثری از این جنب و جوش نبود وقتی به لانه نزدیک شدم دیدم که هم پدر، هم مادر و هم جوجه ها مرده اند خوب که نگاه کردم دیدم که پرنده یک نخ نایلونی را با نخ پشمی اشتباه گرفته بود و به داخل لانه برده بود و به دور آنها پیچیده شده بود و خفه شدند.

نخ پشمی را بکشی پاره می شود اما نخ نایلونی پاره نمی شود بنابراین حیوان به گمان اینکه آن نخ پشمی است آنرا می کشید اما پاره نمی شد بنابراین نخ را کشید و تنگ و تنگ تر شد و در نهایت همه خفه شدند بنابراین هر رفتاری که ما انسان ها در طبیعت داشته باشیم بر روی تمام گونه های جانوری و گیاهی تاثیر می گذارد ، پس مراقب باشیم.

طبق مطالعاتی که انجام شد کلاغ ها در بین پرندگان با هوش ترین هستند، مثلا در ژاپن کلاغ ترتیب رنگ چراغ راهنمایی را یاد گرفته بنابراین وقتی که زرد می شود بادام سختی را زیر لاستیک خودرو می گذارد و منتظر می شود تا چراغ سبز شود و خودرو از روی آن عبور کند تا بشکند و بردارد و بخورد، در ایران هم از بچگی یادم است که قالب صابون را جمع می کردند و به لانه های خود می بردند و داخل خانه را با آن دکور می کردند.

کهرم به خاطره ای درباره کلاغ ها در یکی از کشورها اشاره کرد و گفت: در هتل یکی از کشورهای جنوب آسیا اقامت داشتم که متصدی هتل به من گفت پنجره اتاق خود را باز نگذار من علت را متوجه نشدم، بعد که رفتم بیرون پنجره را باز گذاشته بودم وقتی برگشتم دیدم یک کلاغ در اتاق می چرخد تا من را دید از پنجره خارج شد نگاه کردم دیدم بر روی شانه فردی در خیابان نشست، در واقع آنجا کلاغ ها را آموزش می دهند تا وارد اتاق مسافران شوند و اشیاع قیمتی مانند ساعت، زنجیر و انگشتر و به طور کلی این گونه اقلام را بردارند.

کلاغ حیوانی است که حرف ها را می شوند و آماده پذیرش است، به حدی باهوش است که حیوانی قابل تعلیم محسوب می شود.

کهرم گفت: با تعدادی از دوستان و همکاران در یکی دیگر از کشورها بودیم، یکی از همکاران یکی از چشمانش مصنوعی بود که آن را گم کرد و برحسب تصادف چشم خود را در لانه کلاغی یافت.

 

سارها پرندگانی دیدنی در به نمایش گذاشتن پروازهای دسته جمعی هستند، سارها مثلا در یک دسته ۵۰۰ هزار نفری با هم به به پرواز در می آیند که معمولا هم تنگ غروب این پرواز دسته جمعی صورت می گیرد، آنها برای فرار از دست دشمنان این کار می کنند چون دشمن باید یکی از اینها را نشانه بگیرد و شکار کند اما وقتی که با هم پرواز می کنند این کار غیر ممکن می شود، بر روی این نوع پرواز دسته جمعی بسیار مطالعه شده که چگونه مثلا ۵۰۰ هزار پرنده در یک لحظه با هم و در یک جهت پرواز می کنند، می چرخند و یک موج بسیار زیبایی ایجاد می کنند، در واقع پروازی شگفت انگیز را به نمایش می گذارند.

جالب اینجاست هر ساری دقیقا همان کاری را می کند که سار بغل دستی انجام می دهد، آنها در پرواز دو قانون دارند یکی اینکه در پروازهای دسته جمعی هر سار همان کاری را می کند که بغل دستی می کند و دوم اینکه به همدیگر برخورد نمی کنند در نتیجه یک موجی از یک سار شروع می شود و به تمام سارها گسترش می یابد و این نمایشگاه زیبا از پروازی دسته جمعی با پیچ و تاب را به نمایش می گذارند.

پرنده جی که نام فارسی آن «جی جاق» است به عنوان پرنده ای مورچه گیر شناخته می شود، در واقع پر برای پرندگان مانند چشم و پا برای ما انسان ها است از این رو باید به خوبی از آن محافظت کنند و آن را سالم و جوان نگه دارند از این رو معمولا پرندگان با آب و خاک پرهای خود را ضدعفونی می کنند اما جی با استفاده از مورچه پرهای خود را ضدعفونی می کند به این صورت که پرنده در لبه لانه مورچه ها می نشیند و پرهای خود را باز می کند بعد مورچه ها روی آن پخش می شوند و اسیدی بر روی پرها ترشح می کنند به نام اسید مورچه یا اسید فرمیک، در نتیجه باکتری ها و ویروس هایی که روی پرها باشد از بین می رود و پرنده به این وسیله خود را ضد عفونی می کند.

جنس نر مرغ کریچ ساز یا آلاچیق ساز در زمان جفت گیری لانه خود را با برخی وسایل شیشه ای رنگی برپا می کند و با انجام کارهایی نظر پرنده ماده را به خود و لانه جلب می کند ، وقتی که پرنده ماده به لانه نزدیک شود به آن لگ می زد تا مقاومت لانه را بسنجد، البته در این میان هر پرنده ای به یک رنگی علاقه دارد، مثلا اگر در بچگی در آلاچیقی با شیشه های آبی رنگ بزرگ شده باشد به همان رنگ علاقه نشان می دهد و سعی می کند لانه خود را به آن رنگ بسازد.

گونه نر این پرنده در ساخت لانه خود از شاخ و برگ درختان، استخوان های در حال پوسیدن و پوست تخم مارها نیز استفاده می کند و تمام این ابزار را به شیوه ای خاص در کنار هم قرار می دهد که همان ترفند پرسپکتیو است که با این روش لانه اش کوچک تر از آنچه است به نظر می آید و از این طریق پرنده های ماده مناسب را برای جفت گیری به دام می اندازد.

جنس نر این پرنده در زمان جفت گیری لانه ای می سازد و جنس ماده در آن تخم گذاری می کند اما نکته جالب رفتار جنس ماده است که کاملا خیانت آمیز است، به این صورت که ماده بعد از تخم گذاری در لانه با چند پرنده نر دیگر که گاهی تا ۸ پرنده می رسد جفت گیری می کند بنابراین زمانی که جوجه ها از تخم بیرون می آیند تمام ان ۸ گنجشک نر گمان می کنند که این جوجه ها بچه های آنهاست بنابراین همه با هم به آنها غذا می دهند و در بزرگ کردن جوجه ها کمک می کنند.

جالب این است که زمانی که گنجشک ماده می خواهد بعد از تخم گذاری با نرهای دیگر جفت گیری کند طوری به اطراف نگاه می کند که انگار می داند کار خطایی می کند.

قوها با این ظاهر زیبا و آرام بسیار خشن از قلمرو خود محافظت می کنند، اگر یک قو به قلمرو قوی دیگری نزدیک شود چنان می جنگند که سر پرنده مقابل را داخل آب کرده و خفه می کند، قوها یک سری پرهای سیاه و زمخت دارند که در زمانی که ژست حمله می گیرند آنها را نمایان می کنند، در آن زمان اصلا تصور نمی کنید که این یک قو است به نظر یک ماشین جنگی می آید، این پرهای سیاه مخفی است و فقط زمانی که بال های خود را باز می کند و به طرف آسمان می گیرد ، نمایان می شود.

 

پرستو یا چلچله گروهی از پرندگان حشره‌خوار گنجشک‌سان است و تاکنون ۷۴ گونه از آن‌ها شناسایی شده‌اند و در بسیاری از مناطق یافت می‌شوند، نکته جالب درباره جفت گیری پرستوها این است که آنها در هوا و در حین پرواز جفت گیری می کنند و پرستوی ماده تا پنج تخم می‌گذارد و مدت ۱۵ روز روی تخم‌ها می‌خوابد، پس از بیرون آمدن جوجه‌ها از تخم و سپری شدن ۲۵ روز جوجه‌ها برای ترک لانه آماده می‌شوند اما چند شب نخست را به آشیانه برمی‌گردند و از آن پس برای همیشه لانه را ترک می کنند.

پرجمعیت‌ترین گونه پرستو، چلچله سینه ‌خاکستری است که در آسیا، اروپا و آمریکای شمالی زندگی می‌کند، این گونه پرستو گاه در یک فصل سه بار تخم می‌گذارد؛ هنگامی که تخم‌های نوبت اول به جوجه تبدیل شدند، جوجه ها پس از ترک لانه جای دوری نمی‌روند، بلکه در نزدیکی آشیانه می‌مانند و در غذا دادن به جوجه‌های نوبت دوم و سوم به پدر و مادرشان کمک می‌کنند.

هدهدها از اواخر اسفند ماه و در مناطق سردسیر از اواسط فروردین برای زادآوری به زیستگاه‌های مناسب در ایران وارد می‌شوند، هدهد پرنده‌ای تک همسر است، پرندگان نر برای جلب جفت با آغاز بهار شروع به آوازخوانی می‌کنند، صدای آن‌ها بم اما پر طنین است، پس از جفت‌یابی آشیانه مناسبی را که اغلب در تنه درختان قدیمی، شکاف دیوارها و نیز در سوراخ‌های پرچین و توده‌های هیزم انتخاب می‌کنند، هدهد نر تا گذاشتن آخرین تخم در لانه توسط پرنده ماده با آوازخوانی قلمرو خود را مشخص و از محیط آن دفاع می‌کند، پس از آن سکوت کرده اما همچنان از محدوده خود محافظت می‌کند، در این زمان معمولا اگر آوازی توسط جنس نر خوانده شود در محدوه‌ای خارج از محیط اطراف آشیانه و احتمالا به‌ منظور جلب توجه گونه‌های مهاجم به محیطی دور از آشیانه است.

فضای داخل آشیانه با مقداری برگ خشک، پر و یا پوشال و بسیار مختصر و ساده پوشیده می‌شود. پرنده ماده ۴ تا ۶ و به ندرت ۸ تخم به رنگ سفید متمایل به کرم و گاهی همراه با نقطه نقطه‌های ریز قهوه‌ای در آشیانه می‌گذارد. گاهی هدهد نر در نشستن روی تخم‌ها به ماده کمک می‌کند اما اغلب غذای پرنده ماده که روی تخم‌ها نشسته است را فراهم می‌کند، پس از ۱۴ روز جوجه‌ها که نارس هستند سر از تخم بیرون می آورند، در روزهای اول به خصوص هنگام شب پرنده ماده در لانه می‌ماند اما با بزرگتر شدن جوجه‌ها و رویش اولین پرها از لانه خارج شده و با پرنده نر، هر دو به تغذیه جوجه‌ها ادامه می‌دهند.

در این هنگام اگر مهاجمی به آشیانه نزدیک شود توسط پرنده نر رانده شده و یا با پرتاب ماده‌ای بدبو از دهان پرندگان داخل لانه و یا پاشش فضولات به بیرون فراری داده می‌شود، هدهدها علاقه چندانی به نظافت محیط داخل آشیانه ندارند، اگرچه به ندرت این رفتار مشاهده شده اما محیط آشیانه آن‌ها پر از فضولات و بقایای حشراتی است که به عنوان غذا مصرف کرده‌اند از این رو محیط آشیانه آن‌ها بسیار بدبو است که شاید نوعی تکنیک دفاعی در برابر گونه‌های مهاجم باشد.

البته دنیای وحش بسیار شگفت انگیز تر از آن چیزی است که تاکنون انسان به آن پی برده است، دنیایی اسرار آمیز همراه با هزاران هزار راز سر به مهر که شاید انسان به برخی از آنها هیچ وقت دست نیابد اما آنچه مهم است نحوه رفتار انسان در طبیعت است که با زیاده خواهی و غرور همراه نباشد، زیستگاه حیوانات را با طمع توسعه زمین های کشاورزی و مزارع خود تخریب نکنیم تا دنیای حیوانات همچنان رنگی و زیبا بماند که قطعا نتیجه آن در سلامت رفتار و جسم انسان متبلور می شود.