زنانِ ماه؛ از فیلسوف قرن ۴ میلادی تا مهندسی که در فضا کشته شد

ماه ۱۵۷۷ دهانه دارد که به اسم انسان‌ها نامگذاری شده‌اند … با این حال تنها روی ۳۱ مورد از آن‌ها اسم زنان واقعی گذاشته شده است. اما” زنان ماه” چه کسانی هستند و چرا تعدادشان اینقدر کم است؟

ماه هزاران دهانه دارد، اما آیا می‌دانستید برخی از آن‌ها به اسم انسان‌ها نامگذاری شده‌اند؟ دهانه‌ها همان چاله‌ها یا گودال‌های کوچک و بزرگی هستند که سطح ماه را پوشانده‌اند.

۱۵۷۷ دهانه در ماه نام شخصیت‌های برجسته از جمله دانشمندان، مهندسان، کاشفان را روی خود دارند …، اما فقط ۳۱ مورد از این دهانه‌ها به اسم زنان واقعی نامگذاری شده‌اند. این مطلب به معرفی این زنان و دلیل کم بودن تعداد آن‌ها می‌پردازد.

 

بیشتر دهانه‌های ماه به اسم دانشمندان نامگذاری شده‌اند و در این میان یک استثنا هم وجود دارد که جان لنون، خواننده و آهنگساز سرشناس انگلیسی است. او یک دهانه در ماه به نام خودش دارد که در منطقه‌ای موسوم به “دریاچه رویاها” (Lacus Somniorum) در نیمه پیدای ماه واقع شده است. نیمه پیدای ماه به سمتی از ماه گفته می‌شود که همیشه از زمین قابل رویت است.

اما برای پیدا کردن زنی که به این شکل روی ماه مورد تقدیر قرار گرفته باشد، باید یک جست‌وجوی جامع انجام شود. چرا که کمتر از ۲ درصد دهانه‌های ماه به اسم دانشمندان زن نامگذاری شده‌اند. علاوه بر آن، تقریبا همه دهانه‌های “مونث” ماه در نیمه پنهان آن قرار دارند که از زمین قابل رویت نیست.

مگان دوناهو، رییس انجمن ستاره‌شناسی آمریکا می‌گوید: ” اتحادیه بین‌المللی ستاره‌شناسی از سال ۱۹۱۹ مسئولیت تأیید نام اجرام آسمانی را برعهده دارد؛ اما برخی از نام گذاری‌ها روی ماه کمی پس از زمانی صورت گرفته که گالیله در ۱۶۱۰ نقاشی‌های شگفت انگیزش از آنچه با تلسکوپ روی ماه مشاهده کرد را کشید. “

دکتر طیبه ظفر، ستاره‌شناس اهل پاکستان که در حال حاضر در دانشگاه مکوایر استرالیا تدریس می‌کند، می‌گوید: ” جیووانی ریچولی، ستاره‌شناس ایتالیایی اولین کسی بود که در ۱۶۵۱ نامگذاری پدیده‌های طبیعی سطح ماه را آغاز کرد. “

پروفسور دوناهو در ادامه می‌گوید: “از ۱۴۷ دهانه‌ای که ریچولی نام انسان‌ها را روی آن‌ها گذاشت، یک دهانه به اسم خودش بود و تنها دو مورد به اسم زنان نامگذاری شد که یکی از آن‌هم احتمالا هرگز وجود نداشته است. هیپاتیا یک شخصیت واقعی است، اما قدیس کاترین اسکندریه احتمالا وجود نداشته است. “.

اما پدیده‌های طبیعی که طی قرون بعدی روی سطح ماه کشف شد بیشتر نام دانشمندان و شخصیت‌های تاریخی مذکر را روی خود دارند، چون آن‌طور که دکتر ظفر می‌گوید ” آن زمان زن‌ها اغلب از تحصیلات و آموزش‌های رسمی محروم بودند. “.

اما اعداد و ارقام مربوط به شخصیت‌هایی که در ماه یک دهانه به نام خود دارند گاهی اوقات گیج‌کننده و حتی متناقض به نظر می‌رسد.

 

در واقع با نگاه به یک نقشه اطلس ماه درخواهیم یافت که در مجموع ۱۶۰۸ دهانه در ماه نامگذاری شده‌اند، اما طبق آمار اتحادیه بین‌المللی ستاره‌شناسی ” از این تعداد فقط ۱۵۷۷ مورد اسم شخصیت‌های واقعی را روی خود دارند؛ و اگرچه ۳۸ دهانه کوچک مهم به اسم کوچک زنان نامگذاری شده‌اند، اما تعداد دهانه‌هایی که نام دانشمندان، مهندسان یا کاشفان زن را روی خود دارند، تنها مورد است. “

جنون ماه که با شروع قرن بیستم آغاز شد از اواخر دهه ۵۰ تا اوایل دهه ۷۰ میلادی و همزمان با رقابت آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی برای سفر به ماه به اوج خود رسید.

ریتا شولتز، یکی از مدیران اتحادیه بین‌المللی ستاره‌شناسی می‌گوید: ” در روند نامگذاری پدیده‌های طبیعی سطح ماه کمی هرج و مرج وجود داشت به همین دلیل اتحادیه بین‌المللی ستاره‌شناسی در ۱۹۷۳ یک کمیته تشکیل داد تا به اوضاع سر و سامان دهند. “

تصمیم بر این شد که تنها در صورتی روی پدیده‌های طبیعی سطح ماه اسم گذاشته شود که نیاز علمی وجود داشته باشد. دکتر شولتز می‌گوید: ” قرار شد نام‌های قدیمی نگه داشته شوند، اما از آن زمان به بعد، تنها نام دانشمندان یا کاوشگران قطبی که از دنیا رفته بودند روی ماه ثبت می‌شد. “

یک اتفاق دیگر هم افتاد که دلیل وجود شکاف جنسیتی در نامگذاری‌های روی سطح ماه را تا حدی توضیح می‌دهد. دکتر شولتز می‌گوید: ” اتحادیه بین‌المللی ستاره‌شناسی در ابتدا تصمیم گرفت پدیده‌های طبیعی سطح ماه را به اسم مردان و پدیده‌های طبیعی سطح زهره را به اسم زنان نامگذاری شوند. “

این قانون دیگر وجود ندارد، اما نابرابری از بین نرفته است. دکتر ظفر می‌گوید: ” طی ۳۰ گذشته تنها ۷ دهانه به اسم زنان نامگذاری شده‌اند. وقتی اتحادیه بین‌المللی ستاره‌شناسی تاسیس شد، کمتر از ۲ درصد دهانه‌های ماه نام زنان را روی خود داشتند. یک قرن گذشته، اما آمار تغییری نکرده‌است. “

اتحاد جماهیر شوروی اولین کشوری بود که در ۱۹۵۹ فضاپیمای بدون سرنشین به ماه فرستاد، اما چند سال بعد در ۱۹۶۹ این فضانوردان آمریکایی بودند که با سفینه فضایی آپولو-۱۱ برای اولین بار روی ماه فرود آمدند. اما آیا واقعا مهم است که تعداد بسیار کمی از زنان در ماه دهانه به اسم خود دارند؟ دکتر ماریتزا سوتو واسکز، ستاره شناس اهل شیلی می‌گوید: “البته که مهم است”. دکتر سوتو واسکز بین ۲۵ تا ۳۱ سالگی، ۴ سیاره کشف کرده است.

او می‌گوید: ” اگر می‌خواهیم زنان بیشتری وارد عرصه علم شوند، دیده شدن احتمالا یکی از مهم‌ترین عوامل است. وقتی دختران جوان در مورد رشته‌ای که می‌خواهند بخوانند فکر می‌کنند، باید الگو‌هایی شبیه به خودشان داشته باشند. “

 

دکتر سوتو واسکز که در حال حاضر دوره فوق‌دکترای خود را در دانشگاه کویین مری لندن می‌گذراند، بر حضور زنان در عرصه‌های علمی به شدت تاکید دارد: ” ممکن است جمله ‘چون زن هستی نمی‌توانی دانشمند شوی’ را از کسی نشنوند، اما بسیاری پیام‌های کوچک وجود دارند که می‌توانند در سنین پایین تاثیری قوی از خود به جای بگذارند. مثلا این که بخواهی در رشته‌های علمی تحصیل کنی، اما زنان زیادی را در کلاس یا کتاب‌های درسی‌ات نبینی. “

دکتر ویکی چو از سازمان ملی فضایی تایوان هم دوست دارد پدیده‌های طبیعی بیشتری در سطح ماه به اسم زنان نامگذاری شوند. او هم معتقد است دیده شدن در جذب بیشتر زنان به تحصیل در رشته‌های علمی موثر است: ” قطعا تاثیرگذار خواهد بود، به ویژه برای دانش‌آموزان دبیرستان و دانشجوها. “

دکتر طیبه ظفر می‌گوید: ” تأیید و قدردانی تاثیری گسترده دارد. جامعه دانشمندان باید با به رسمیت شناختن زنان آن‌ها را به الگویی برای جامعه تبدیل کند و یک فضای کاری عادلانه، حمایتگر و انعطاف پذیر بوجود آورد. “

آژانس فضایی آمریکا (ناسا) اخیرا از برنامه‌های خود برای بازگشت به ماه تا سال ۲۰۲۴ خبر داده است. اما برای نخستین بار بعد از آخرین فرود انسان به ماه در ۱۹۷۲ یک فضانورد زن و یک فضانورد مرد به این سفر فرستاده خواهند شد.

” روی زمین مردان و زنان به یک اندازه خطر می‌کنند. چرا نباید در فضا هم همین‌طور باشد؟ “. این جمله را والنتینا ترشکوا، فضا نورد روس گفته. او تنها زن در قید حیات است که به خاطر کمک بزرگش به پیشرفت علم یک دهانه روی سطح ماه به نام خود دارد.

در ۱۹۶۳ ترشکووا به عنوان اولین زنی که به فضا سفر کرد، تاریخ‌ساز شد. او جوان‌ترین زنی است که به فضا سفر کرده (در ۲۶ سالگی)، همین‌طور تنها زنی که این کار را به تنهایی انجام داده است. او پس از این سفر گفت: ” وقتی به فضا می‌روی، می‌فهمی زمین چقدر کوچک و شکننده است. “

ترشکووا طی نزدیک به سه روز مأموریت خود سوار بر کپسول فضایی وستوک-۶، ۴۸ بار دور زمین چرخید. او گفت: ” هر کسی که مدت زمانی را در فضا گذرانده، بقیه عمر عاشق آن خواهد بود. ” ترشکوا دوست داشت یک بار دیگر سفر به فضا را تجربه کند، اما این اولین و آخرین مأموریتش بود. او بعدتر گفت: ” بعد از یک بار سفر به فضا، دوست داشتم باز هم به آنجا برگردم. اما این اتفاق نیفتاد. “

در عوض او به عنوان سفیر علم اتحاد جماهیر شوروی به کشور‌های دیگر دنیا سفر کرد و بعد‌تر به دنیای سیاست پا گذاشت و نماینده دومای دولتی روسیه شد. او می‌گوید: ” هیچ کس نمی‌تواند نقش تاثیرگذاری که زنان در جامعه جهانی ایفا کرده‌اند را انکار کند. سفر من به فضا یک نیروی محرکه دیگر برای ادامه این روند بود. “

دهانه‌ای که به اسم او نامگذاری شده در نیمه پنهان ماه روی حاشیه غربی دریای مسکوی قرار دارد.

 

هیپاتیا ریاضی‌دان، ستاره‌شناس و فیلسوف بود. او بین سال‌های ۳۵۰ تا ۳۷۰ پس از میلاد در اسکندریه به دنیا آمد، زمانی که مصر یکی از استان‌های امپراتوری روم شرقی محسوب می‌شد. او به عنوان اولین زن تاریخ شناخته می‌شود که زندگی خود را به طور حرفه‌ای صرف علم کرده است، آن هم در دوره‌ای که بیشتر زنان به تحصیلات دسترسی نداشته‌اند.

پدرش، تئون که ستاره‌شناس و مدیر کتابخانه معروف اسکندریه بود همه تلاشش را کرد تا او از بهترین اساتید اسکندریه علم بیاموزد.

بیشتر آثار علمی هیپاتیا از بین رفته‌اند، اما بسیاری از پژوهشگران امروزی معتقدند کار‌های مهمی انجام داده، چون سایر دانشمندان به طور گسترده در مورد آن‌ها نظر داده‌اند. تا جایی که می‌دانیم او رساله‌ای در رابطه با قوانین ستاره‌شناسی نوشته. هیپاتیا همچنین چندین جدول نجومی ترسیم کرده و تفسیر‌هایی هم درباره برخی متون کلاسیک نوشته است.

اما زندگی هیپاتیا پایانی غم‌انگیز داشت. اختلافات او با اسقف اسکندریه باعث شد در نهایت به دست گروهی از اوباش مسیحی به قتل برسد. نزدیک به دو هزار سال بعد، هیپاتیا به نمادی برای حقوق زنان و منبع الهام جنبش فمینیستی تبدیل شد.

ریچولی در ۱۶۵۱ اسم هیپاتیا را روی یکی از دهانه‌های سطح ماه گذاشت، اما در ۱۹۷۳ اتحادیه بین‌المللی ستاره‌شناسی نام او را به دهانه‌ای کوچک‌تر در جنوب غربی “دریای آسایش” منتقل کرد. این دهانه همچنان یکی از معدود دهانه‌های نامگذاری شده با اسم “مونث” است که در نیمه پیدای ماه قرار دارد.

 

آنتونیا کائتانا د پایوا پریرا موری که با نام کوتاه‌تر آنتونیا موری هم شناخته می‌شود، ستاره‌شناس آمریکایی و یکی از بهترین‌های نسل خود بود. او یکی از اعضای گروهی موسوم به “رایانه‌های هاروارد” بود که از ستاره‌شناسان و به اصطلاح “رایانه‌های انسانی” (محاسبه گر) زن تشکیل می‌شد.

موری اولین کسی بود که روی ستاره‌های دوقلو مطالعه کرد. ستاره‌های دوقلو یک جفت ستاره بسیار نزدیک به هم هستند که از زمین و با چشم غیر‌مسلح نمی‌توان آن را تشخیص داد. او علاوه بر این سیستمی برای اندازه‌گیری طیف پرتو‌های الکترومغناطیسی ستاره‌ها ابداع کرد که انجمن بین‌المللی ستاره‌شناسی هنوز هم از آن استفاده می‌کند.

آنتونیا موری در نیویورک به دنیا آمد، اما به احترام مادر‌بزرگ مادری‌اش (آنتونیا کائتانا د پایوا پریرا گاردنر دریپر)، دختر یک پزشک دربار اهل پرتغال که برای فرار از جنگ‌های ناپلئون به برزیل گریخت، به این اسم نامگذاری شد.

اتحادیه بین‌المللی ستاره‌شناسی بعد از مرگ آنتونیا در ۸۶ سالگی دهانه‌ای در مجاورت دریاچه رویا‌ها را موری نام گذاشت. این دهانه در نزدیکی لبه شمال شرقی نیمه پیدای ماه واقع شده است.

 

کالپانا چاولا، اولین زن اهل هند است که به فضا سفر کرده است. این یکی از جملات معروف اوست: “مسیری که رویا‌ها را به موفقیت پیوند می‌زند قطعا وجود دارد. باشد که بصیرت یافتن آن، شهامت قدم گذاشتن در آن و عزم دنبال کردن آن را داشته باشید. “

چاولا یا آن‌طور که خانواده‌اش صدایش می‌کردند، ” مونتو” در هند به دنیا آمد و از همان سنین کم شیفته پرواز بود. خانواده او می‌گویند وقتی سه سال داشته کالپانا را به عنوان اسم رسمی‌اش انتخاب کرده که به معنای “تخیل” است.

او یکی از اولین زنانی بود که در رشته مهندسی هوانوردی از کالج مهندسی پنجاب فارغ‌التحصیل شد و در ۱۹۸۲ برای ادامه تحصیل به آمریکا نقل مکان کرد. او آنجا دو مدرک کارشناسی ارشد و یک مدرک دکترای مهندسی هوافضا گرفت و به ناسا پیوست.

او برای اولین بار در ۱۹۹۷ به عنوان فضانورد و مهندس با شاتل فضایی کلمبیا به فضا سفر کرد و کنترل بازوی روباتیک این فضاپیما را برعهده داشت. چاولا یکی از ۷ نفری بود که در فاجعه فضاپیمای کلمبیا در سال ۲۰۰۳ جان خود را از دست دادند. طی این حادثه فضاپیما هنگام ورود دوباره به جو زمین متلاشی شد.

دهانه‌ای که نام او رویش گذاشته شده در نیمه پنهان ماه و در مجاورت دهانه ال. کلارک، یکی دیگر از فضانوردانی که در فاجعه فضاپیمای کلمبیا جان باخت، قرار دارد.

 

روز یکم فوریه ۲۰۲۱، آنی جین ایزلی به آخرین زنی تبدیل شد که یکی از دهانه‌های روی سطح ماه به اسمش نامگذاری شده است. ایزلی یکی از اولین آمریکایی‌های آفریقایی تبار بود که به عنوان مهندس کامپیوتر در ناسا کار می‌کرد، زمانی که این آژانس هنوز ناکا (کمیته رایزنی ملی هوانوردی آمریکا) نام داشت. او ریاضی‌دانی بود که بعد‌ها دانشمند هوافضا شد.

اما به عنوان یک کودک، دستیابی به تحصیلات خوب برای ایزلی کار آسانی نبود. او پیش از جنبش حقوق مدنی آمریکا در جنوب این کشور به دنیا آمد، وقتی در مدارس و دانشگاه‌ها تفکیک نژادی اعمال می‌شد. مادر ایزلی دخترش را به بلند‌پروازی تشویق می‌کرد، اما به او می‌گفت باید سخت‌تر کار کند، چون کیفیت آموزش در اغلب مدارس مخصوص کودکان آفریقایی‌آمریکایی پایین بود.

نوشتن یک کد کامپیوتری، تحقیق روی انرژی‌های جایگزین و کمک به فراهم‌سازی مبانی فناوری برای پرتاب‌های فضایی در آینده از جمله کار‌هایی بود که ایزلی طی ۳۴ سال فعالیت در ناسا انجام داد. او در طول زندگی خود برای تشویق دانشجویان اقلیت‌های قومی و زنان به اشتغال در حوزه علم، فناوری، مهندسی و ریاضی تلاش کرد و در جهت رفع تبعیض در درون ناسا کوشید.

دهانه‌ای که در ماه به نام او ثبت شده بسیار کوچک (کمتر از ۱۰ کیلومتر عرض) است و در نیمه پنهان ماه قرار دارد. ایزلی به کار گروهی اعتقاد زیادی داشت و بیشتر اوقات همکارانش را تحسین می‌کرد.

در صفحه ویژه او در وبسایت ناسا این جمله نوشته شده است: ” بیشتر کسانی که او را می‌شناسند خواهند گفت تنها با فعالیت‌هایش تفاوت ایجاد نمی‌کرد. انرژی و دید مثبت او بود که به شدت مرکز تحقیقاتی را تحت تاثیر قرار می‌داد. “